Kenan ŞAHİN

TEMEL KÜLTÜREL DEĞERLERİMİZ

 

I. THAMADE Ve THAMADEĞE

 

Adiğecede Tha, Allah, Yaratıcı, Thamade, Allah tarafından beğenilen ve takdir edilen insan ve Tamadeğe ise Tamadelik makamı anlamına gelir. (Ali Çürey)

 

Thamadeğe, tarih boyunca gurur duyduğumuz khabze’nin (Kafkas örf ve adetlerinin) en temel uygulayıcı gücü ve Kafkas halklarının yöneticilik anlayışıdır. Bu yönüyle Thamadeğe; hem toplumsal, hem kurumsal, hem de kavramsal bir olgu olarak toplumsal düzenimizde bir statü olarak yerini almıştır.

 

Tahamdeğe denilince; Thamade'nin görev, yetki ve sorumluluklarının, özelliklerinin, kimlerin olabileceğinin, görevlendiriliş biçiminin, görev süresinin, khabze kurallarıyla açık bir şekilde belirlendiği sosyal statü anlaşılmalıdır.

 

Thamadeğe; tarihi süreçte feodal yapıdan, teokratik yapıya; Çarlık Rusya’sından, Osmanlı İmparatorluğu’na; sosyalist devletten, demokratik devlete kadar, farklı yönetim ve siyasi yapılanmalarda yüzyıllarca varlığını sürdürmüş, takdir edilmiş ender sosyal statülerden biridir.

 

Thamade, khabzeye uygun olarak toplumu ya da bir topluluğu yönlendiren, yöneten, o toplumla ilgili son sözü söyleyen kişidir. Thamadeler, toplum ya da onların temsilcileri tarafından, belirli bir görevi yerine getirmek üzere, görevin gerektirdiği özellikleri taşıyanlar arasından belirli bir misyon ve statüyü belirli süreyle taşımak üzere seçilen kişilerdir. (Rahmi Tuna)

 

Bilindiği üzere khabze kültürü hiçbir zaman yazılı hale getirilmemiş, sözlü ve uygulamalı olarak nesilden nesile süre gelmiştir. Bu yönüyle en eski geleneksel hukuk sistemlerinden biri olarak değerlendirilebilir. Tarihi süreçte temel eğitim yönteminin usta-çırak ilişkisine dayandığı dikkate alındığında; bilgi birikimi ve tecrübenin yaşın ilerlemesiyle kazanılacak yetkinlikler olduğu açıktır. Bunun içindir ki Thamade ile Nexıj/Nexhızh (yaşça büyük olan) tarihi süreçte çoğu zaman aynı kişide örtüşmüştür. Nexij de sosyal ve kültürel değerlerimiz açısından saygın bir statü olmakla birlikte, Thamade her zaman Nexij değildir. Bu iki kavramı kesinlikle birbiriyle karıştırmamak gerekir. Çünkü Thamade, duyguyu akla egemen kılmayan, her konuda adil olabilen, haksızlık karşısında susmayan, ahlaken kusursuz, söz ve davranışlarında asla aşırılığa kaçmayan ve herkesin tam olarak güvenebileceği bilge insana verilen addır. (Ali Çürey)

 

Thamade olacak kişide; görevin gerektirdiği bilgi ve tecrübeye sahip olmak, herkesin saygısını kazanmış olmak, khabzeyi çok iyi  bilmek ve uygulamak, zeki ve pratik düşünebilmek,   güçlü bir ifade ve hitabet yeteneğine sahip olmak ve davranışları ve sözleri ile güvenilir ve inanılır bir kimse olmak, yenilikçi ve entelektüel olmak, stratejik kararlar alabilmek, vizyon sahibi olmak ve  liderlik özelliği taşımak gibi temel özellikler taşıması istenir. Bunların dışında konuk olmaması, Kafkas halklarından olması gibi ayrıntılı özelliklerde vardır. (Erdal Asalan)

Thamade’nin asgari düzeyde aşağıdaki sorumlulukları taşıması gerektiği söylenebilir.
 

Ø  Yemek yiyişinden giyimine, adım atışından konuşmasına, oturmasından kalkışına kadar her türlü davranışına azami derecede dikkat etmek,
 

Ø  Görevi süresince sorumluluğundaki kişilerin temel gereksinimlerini karşılamak ve onları korumak, kollamak,
 

Ø  Kendisini seçen ya da görevlendiren kişilerin ya da kurulların istek ve direktiflerini yerine getirmekle yükümlüdür ve görevi boyunca tam yetkilidir. Görevi tamamladığında, geleneklere uygun olarak teslim edinceye kadar da onlara karşı sorumludur. Doğaldır ki, Thamadenin bu sorumluluğu yalnız onlara karşı değil görevde bulunduğu sürece ilgili olan herkese karşı devam eder.

 

Ø  Thamade, olağanüstü bir durum ve olay olmadıkça azledilemez. Şikâyetçi olan şikâyetini Thamade’yi seçen ya da görevlendiren kurula bildirir. Görevi bittiğinde bu şikâyet yerinde görülürse, Thamadenin yargılanması durumu vardır.
 

Toplumumuzun geçmişine baktığımız zaman açıkça görebileceğimiz gibi khabze kurallarına göre seçilmiş, görevlendirilmiş veya doğal olarak bu statüyü taşıma hakkını kazanmış olan Thamadeler aracılığıyla yönetilmiştir.

 

Tarihi süreçte Kafkasya coğrafyası olaylar açısından aktif ve hareketli bir yapı göstermiş, sık sık oluşan sorunlar karşısında da halklar çözüm gerektiren kuralı ve kural uygulayıcısını / Thamadesini oluşturmuştur. Bu kapsamda Thamade seçilmesine temel teşkil eden hususları;

 

Ø  Savaş halinde komutanlık ve barış toplantılarında elçilik, diplomasi görevlerinin sevk ve  idaresi gibi yönetimsel konular,

 

Ø  Cezalandırma ve yargılama gibi adli konular,

 

Ø  Khabze yapımı ve yorumu, her türlü düğün yönetimi, cenaze töreni, sofra yönetimi, yolculuk, konuğun ağırlanması, yardım ve imece toplantıları gibi sosyal hayata ilişkin konular,

 

olmak üzere üç ana başlık altında sınıflandırabiliriz.

 

Ata yurdumuz Kafkasya’da devlet kurumlarını yöneten cumhurbaşkanı, başbakan, bakan ve genelkurmay başkanı gibi resmi makamlarda bulunan kişiler içinde Thamade isimlendirmesi kullanılmaktadır.

 

Ahlaki ve kültürel açıdan erdemlikler deryası Khabzemiz, toplumsal önderlerimiz Thamedelerimiz ve bu tarihi mirasın sahibi gurur kaynağımız gençlerimiz ile gelecekte de örnek toplum olarak kalacağımıza olan inancımı ifade eder.

 

Saygılar sunarım.

 

Not-1)Konuyla ilgili olduğunu düşündüğüm adiğece kelimelerin karşılıklarına aşağıda yer verilmiştir.

 

           Hable Thamade  -  Mahalle Thamadesi.
           Koaje Thamade  - Köy Thamadesi.
           Xeğegu Thamade- Birkaç köyü kapsayan dar bölge Thamadesi.
           Jile Thamade      - Birkaç Xeğegu'yı kapsayan geniş bölge Thamadesi.
           Xeku  Thamade  - Ülke Thamadesi.

Nexıj                     -Genellikle saygın kişiliği olan daha yaşlı kimse.
Vınafe                   -Çıkan bir sorunu, bir problemi çözmek için yapılan toplantı ve alınan prensip kararları (Bunlar Xabze kuralları değildir.)
Vınefej                 -Herhangi bir konudaçıkan sorun ve olayın çözümünü üstlenen kişi.                                                                                                                                                                                                                  

KengeşÂ Â Â               -Akıl, bilgi ve deneyim danışma.
Kengeşeuğ          -Danışılacak, düşünmeye götürecek bilge kişi.
Xadze                  -Birçok aday arasından seçme.
 

Not-2)Bir sonraki yazımızda “II. KHABZE” yi konu olarak işleyeceğim.

Hazan Mevsimi Çocukları ( Şener İZCİ / Eğitimci )

KAYBOLAN İZLER ( Dursun KUZUCU )

MAVİLEŞMEK ( Şener İZCİ )

TEMEL KÜLTÜREL DEĞERLERİMİZ - IV - Zehes, Worşer ve Semerko ( Kenan ŞAHİN )

Dil ve Kültürün Toplumsal Hayat Üzerindeki Etkisi ( Naim YILMAZ )

Dilimiz ve Biz ( Dursun KUZUCU )

Emeği Geçenler - (Minnetarız) ( ŞINAHKO İbrahim KUZUCU )

Bendeki Tavşandağı ( Şener İzci )

BİZDEN BİZE - Ortabük Köyü Yerleşim Yerleri İsimleri ( Dursun Kuzucu )

SÜRGÜN ( ŞINAHKO İbrahim KUZUCU )

İslam da Yönetimde Adalet ve Dürüstlük ( Cengiz ŞAHİN )

Mücadele... ( Tercan KESKİN )

Bilginin Önemi ve Kültürümüzdeki Yeri ( Naim Yılmaz )

Köşe Yazısı Hazırlanıyor ( Ferhat AKDEMİR )

Performans Yönetim Sistemi ( Kenan ŞAHİN )

MUTLULUK... ( Ekrem DÜZCAN )

TEMEL KÜLTÜREL DEĞERLERİMİZ -II - Khabze ve Xase ( Kenan ŞAHİN )

Web Sayfamız... ( H. İbrahim ŞAHİN )

İnsan Evden Kaçabilir Ya Kendinden? ( Eğitimci )

Ali ÇUREY - 3 ( Necat DÜZCAN )

TEMEL KÜLTÜREL DEĞERLERİMİZ - III - Haynape ve Yemug ( Kenan ŞAHİN )

STRATEJİ ( Kenan ŞAHİN )